XIX.Yüzyıl Islahatlarının Amacı ve Özellikleri

• Merkezi otoriteyi güçlendirici ıslahatlara önem verildi.Yeniliklere elverişli bir ortam hazırlanmaya çalışıldı.Yenilikler sadece askeri alanla sınırlı kalmayıp,bir çok alanı kapsadı.Hukuk ve devlet yönetimi alanlarına ağırlık verildi.

• Birlik ve beraberliği koruma öncelikli hedef haline geldi.Islahatlar batılıların Osmanlıyı bir Avrupa devleti olarak kabul etmelerinde etkili oldu.Fakat batılılar Osmanlının iç işlerine karışmaktan vazgeçmediler.Batılıların istek ve baskıları ıslahat projeleri üzerinde etkili oldu.

• Avrupa’daki gelişmeler Osmanlı Devletini yakından ilgilendiriyordu.Bilim ve teknolojideki gelişmeler,milliyetçilik akımı ve sanayileşme,devleti yakından ilgilendiriyordu.Osmanlı devleti XIX. Yüzyıl ıslahatlarında demokratikleşme ve batılılaşma yolunda gerçekleştirmeye çalıştı.

• Mevcut egemenlik anlayışı değişmeye başladı.Devlet kurumları ve hukuk sistemi değiştirilerek yeni bir Eğemenlik anlayışı yerleştirilmeye başlandı.Dönemin sonlarında ,Kanunu-i Esasi ilan edilerek,halkın da yönetime katılımı sağlandı.

II. Mahmut Döneminde Yapılan Islahatlar:

II.Mahmut ,devletin içine düştüğü güç durumdan kurtarılabilmesi için ıslahat yapılması gerektiğine inanıyordu.Devletin temel kurumlarının bir çoğunu batıdaki gelişmeler doğrultusunda yeniden düzenledi.Islahatlarını askeri alanla sınırlı tutmadı.Yönetim,hukuk ve eğitim alanında yaptığı yeniliklerle Tanzimat Hareketinin fikir temellerini attı.

Askerlik :

• Nizam-ı Cedit yerine Sekban-ı Cedit kuruldu.Bu ocak isyanla kapatılınca,yerine Eşkinci Ocağı kuruldu.

• Yeniçeri Ocağı 1826’da gerçekleşen Vak’a-yı Hayriye ile kaldırıldı.Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla Avrupa usulünde yeni bir ordu kuruldu.Eyaletlerde yardımcı kuvvet niteliğinde Redif Birlikleri kuruldu.

• Dar-ı Şura-i Askeri kurularak,askerlik işleri düzene konmaya çalışıldı.Harbiye ve Tıbbiye okulları açıldı.

• Askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı( sadece erkek nüfus sayılmıştır.)

Hukuk ve Yönetim :

• Divan-ı Hümayun kaldırılarak yerine Nazırlıklar (Bakanlar Kurulu) kuruldu.Bab-ı Ali merkez yönetim binası haline getirildi.

• Avrupa tarzında yeni kanunlar hazırlaması için Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye kuruldu.

• Mülkiye işlerini düzenlemek üzere Dar-ı Şura-i Bab-ı Ali kurularak yetki kargaşası giderildi.

• İllerin başına müşirler (vali ) atandı.Sancak düzeyinde feriklikler kuruldu.

• Köy ve mahalle muhtarlıkları kuruldu.

• İlk posta ve karantina teşkilatları oluşturuldu.Pasaport uygulaması başlatıldı.

Not :Şura-i Askeri, Şura-i Bab-ı Ali ve Meclis-i Vala, yasama yetkisine sahip meclisler değildir.Ancak danışma niteliğinde kararlar alabilirdi.Buna rağmen ,bu meclislerin açılmasıyla modern devlet örgütlenmesine geçiş süreci başladı.

Eğitim ve Kültür :

• İstanbul’da ilköğretim zorunlu hale getirildi.Avrupa’ya ilk kez resmi öğrenci gönderildi.Takvim-i Vekayi adıyla ilk resmi gazete çıkarıldı.

• Devlet memuru yetiştirmek amacıyla Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu.Orta okul düzeyinde Rüştiye ve Mekteb-i Ulum-u Edebiye açıldı.Mekteb-i Rüştiye Nezareti kuruldu.

• Memurlar için resmi kıyafet zorunluluğu getirildi.Padişahın resmi devlet dairelerine asıldı.

• Okullarda yabancı dille eğitim verilmeye başlandı.Tıbbiye’de Fransızca öğretim dili olarak kabul edildi.

• Padişah vatandaşlar arasında din farkı gözetmeyeceğini açıklayarak laik anlayıştan yana olduğunu gösterdi.
Not : Modern okulların yanında mahalle mektepleri ve medreselerin varlıklarını sürdürmeleri toplumda kültürel çatışmaların çıkmasına neden oldu.

Ekonomi :

• Müsadere usulü kaldırıldı.Özel mülkiyete geçiş süreci başladı.

• Kapitülasyonların olumsuz etkisini kırabilmek için Müslüman tüccarlara vergi indirimi sağlandı.İthalatı engellemek için Feshane ve bez fabrikaları kuruldu.

• Fakat Mısır ve Boğazlar sorununun çözümünde batılıların desteğine ihtiyaç duyulunca İngiltere ile Balta limanı Ticaret Sözleşmesi imzalandı.Böylece alınan tedbirler boşa çıktı.

Yeniliklerin Sonuç ve Önemi :

• Sadece askeri alanla sınırlı olmayan birçok yenilik yapıldı.Açılan okullar ve batıya gönderilen öğrenciler sayesinde batıdaki gelişmeler yakından takip edildi.

• Tanzimat’ın düşünsel temelleri atıldı.Batılılaşma doğrultusunda önemli bir adım atıldı.Mevcut Eğemenlik anlayışı değişmeye başladı.

Abdülmecit Döneminde Yapılan Islahatlar :

Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu) :

Amaç :

• Mısır ve Boğazlar sorununun çözümünde batılıların desteğini sağlamak.
• Batılıların azınlık sorunu bahane ederek devletin içişlerine karışmasını engellemek.
• Daha kalıcı ıslahatlar yaparak devleti dağılmaktan kurtarmak.
• İngiltere ve Fransa’nın ıslahat yapılması yolundaki baskı ve taleplerini karşılamak.
Mustafa Reşit Paşa ,devleti çöküntüden kurtarmanın yolunun kanunlarda ve yönetim usullerinde yapılacak değişikliklerden geçtiğini savunuyordu.Bu düşünceyle hazırlanan ferman Gülhane Parkında padişahın,devlet adamlarının ve yabancı temsilcilerin huzurunda okundu.

Fermanın Getirdiği Esaslar :
• Herkese kanun önünde eşitlik sağlanması,
• Mahkemelerin açıklığı esasının benimsenmesi,
• Herkese can ve mal güvenliğinin sağlanması,
• Vergilerin herkesin gelirine göre alınması,
• Askerliğin kur’a esasına göre yapılması,
• Müsadere usulünün kaldırılması,
• Herkese özel mülkiyet hakkının tanınması,
• Rüşvet ve iltimasın kaldırılması.
Fermanın başında uğranılan felaketlerin temel nedeninin kanunlara saygısızlıktan kaynaklandığı,birlik ve düzenin sağlanabilmesi için kanunlara uyulması gerektiği,padişahında bundan böyle kanunlara uyacağı belirtildi.

Sonuç ve Önemi :

• Padişahın yetkileri kanunlarla sınırlandırıldı.Padişahta kanun gücünün üstünlüğünü kabul etti.
• Tanzimat dönemi yenilikleri süreci başladı.Devletin sorumlulukları arttı.
• Fermanın içeriği ,eşitlik, adalet, özel mülkiyet ve kişi hakları ilkeleri doğrultusunda hazırlandı.
• Avrupa tarzında kanun yapma gereği açığa çıktı.Ticaret ve ceza hukuku alanında batı tarzı düzenlemeler yapıldı.
• Meşrutiyete geçme fikir ve isteği yaygınlaştı.Meşrutiyetin ilanına ve mevcut yönetim şeklinin değişmesine zemin hazırlandı.
Not :
• Ferman padişahın mutlak otoritesini kanun gücüyle sınırladığı için ,İngilizlerin Manga Carta’sıyla ortak bir yöne sahiptir.Yalnız halkın isteği ile değil de ,padişah fermanı ile ilan edilmesi yönüyle Manga Carta’dan ayrılır.
• Kur’a usulünün benimsenmesiyle askerlik ocak hizmeti olmaktan çıkarılıp,Vatan görevi haline getirildi.
• Azınlıklarında askerlik görevi yapması kararlaştırıldı.Fakat azınlıkların itirazı ile karşılaşınca Islahat Fermanı ile azınlıkların bedel ödeyerek askere gitmemeleri kabul edildi.

Tanzimat Döneminde Yapılan Diğer yenilikler :

Hukuk Alanında: Tanzimat’tan itibaren Osmanlı adliye teşkilatında beş mahkeme faaliyet göstermeye başladı.Bunlar; Şer’iye mahkemeleri, Azınlıkların cemaat mahkemeleri, Konsolosluk mahkemeleri , Ticaret mahkemeleri ve Nizamiye mahkemeleri.1840’da caza kanunu,1850’de ticaret kanunu çıkarıldı.Şer’i mahkemelerin yanında Avrupa hukuk kurallarını uygulayan mahkemeler de açılınca Osmanlı Devletinde hukuk birliği bozuldu.

Askerlik Alanında : Askerlik bütün tebaaya yayıldı.Askerlik ocak hizmeti olmaktan çıkarıldı vatan hizmeti sayıldı.

Yönetim Alanında: Vilayet nizamnamesi çıkarılarak taşra yönetim birimleri vilayet ,liva(sancak), kaza, nahiye ve köy diye birimlere ayrıldı.Bazı illerde il genel meclisleri kuruldu ve azınlıklarında temsil hakkı elde etmesi sağlandı.

Eğitim ve Kültür Alanında : 1857’de Maarif Nezareti kurularak,medrese dışındaki eğitim işleri bu kuruma devredildi.Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval , Tasvir-i Efkar gibi gazeteler yayın hayatına başladı.

Islahat Fermanı (1856 ) :

İngiltere ve Fransa’nın baskılarıyla hazırlanarak ,Paris Barış Antlaşması metnine eklendi.Getirdiği yenilikler daha ziyade azınlık hakları ile ilgilidir.
Islahat Fermanı ile :
• Herkese din mezhep özgürlüğü tanınması,
• Azınlıklara devlet memurluğuna girebilme ve devlet okullarında okuma hakkı tanınması,
• Azınlıkların ,askerlik için nakdi bedel ödemelerinin kabulü,
• Azınlıklara özel hastane ve okul açabilme hakkı tanınması,
• Kanun önünde eşitlik;kanunların azınlık dillerine çevrilmesi,
• Karma mahkemelerin kurulması; azınlıklarında mahkemelerde şahitlik yapabilmesine,
• Azınlıklara il meclislerinde üyelik hakkı tanınması.Resmi yazılarda azınlıklara hakaret niteliği taşıyan ifadelelerin kullanılmaması,
• Rüşvet ve iltimasın kaldırılması,
• Cizye vergisinin ve iltizam usulünün kaldırılması.

Sonuç ve Önemi :
• Azınlık sorunlarını çözümlemek için hazırlanmıştı;Fakat sorunları daha da büyüttü.
• Azınlıklara çok geniş haklar tanındığı ve azınlıklar Müslümanlarla eşit haklara sahip olduğu için Müslüman halkın tepkisine yol açtı.
• Azınlık okulları çoğaldı.Açılan okullarda yetişen azınlık aydınları ,milliyetçilik hareketlerinin yaygınlaşmasında önemli bir rol oynadılar.

Not :
• Azınlıklara geniş haklar tanındığı için “imtiyazlar fermanı” da denir.
• Osmanlı Devletinin Tanzimat ve Islahat Fermanlarını yayı4nlaması batılı devletlerin taktirini kazanmasına ve 1856 Paris Antlaşmasıyla Osmanlının da Avrupa devletler topluluğuna alınmasına etki etti.Fakat buna rağmen batılılar ıslahatları yetersiz bularak devletin içişlerine karışmaya devam ettiler.

Abdülaziz Dönemi Islahatları :

Abdülaziz döneminde ,devletin kötü gidişinin en önemli nedeni siyasi özgürlüklerin olmaması ve keyfi yönetimdi.Tanzimat döneminin yetiştirdiği aydınlar,sorunların ancak meşruti yönetime geçilerek çözüleceğine inanıyorlardı.Bunlara Yeni Osmanlılar(Jön Türkler) deniyordu.Abdülaziz bu görüşleri sertlikle susturmak istedi.Bunun üzerine Yeni Osmanlılar dan bir grup yurt dışına kaçarak çalışmalarını orada sürdürdüler.
Abdülaziz döneminde eğitim alanında köklü çalışmalar yapıldı.Mekteb-i Mülkiye-i Tıbbiye, Eczacı Mektebi ,Kaptan ve Çarkçı Mektebi ile Darülmuallimat (Kız öğretmen okulu ) öğretime başladı.Yetim Müslüman çocuklar için Darüşşafaka açıldı.1869 ‘da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (genel eğitim tüzüğü) kabul edildi.Bu nizamnameye göre öğretim kademeleri sıbyan , rüştiye , idadi , sultani ve darülfünun olarak planlandı.
Bahriye Nezareti kuruldu.Çeşitli kaynaklardan sağlanan paralarla çeşitli tiplerde bir çok savaş gemisi alındı veya yaptırıldı.Modern ve güçlü büyük bir donanma oluşturuldu.Deniz Ticaret Kanunu çıkarıldı.
Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında İslam hukuk kuralları ,medeni hukuk çerçevesinde yeniden düzenlenmeye başlandı(1866-1878).Mecelle II.Abdülhamit döneminde yürürlüğe girdi.Düstur denilen ve yeni çıkan kanunları yayınlayan bir kanun dergisi yayınlanmaya başladı.

II.Abdülhamit Dönemi Islahatları :

II. Abdülhamit Yeni Osmanlılar tarafından meşrutiyeti ilan edeceği sözü üzerine tahta çıkarıldı.İlk iş olarak Mithat Paşa başkanlığında bir kurul oluşturarak Kanun-i Esasi çalışmalarına başlandı.23 Aralık 1876’da Kanun-i Esasi yürürlüğe konularak meşrutiyet yönetimi ilan edildi.
Kanun-i Esasiye göre padişahın bazı yetkileri kısıtlanacak ve oluşturulacak olan parlamentoya devredilecekti.Meclis ayan ve Mebusan olmak üzere ikiye ayrılacaktı.Ayan meclisi üyelerini padişah, Mebusan meclisi üyelerini ise halk seçecekti.Meclisin açma ve kapa yetkisi padişaha ait olacaktı.Yasama yetkisi ise ayan ve Mebusan meclislerine ait olacaktı.
Hükümet meclise karşı değil padişaha karşı sorumluydu.Hükümeti ancak padişah kurar ve bozardı.Yürütme gücünün başı olan padişah ,hükümet üyelerini meclis içinden seçer ve gerektiğinde görevden alırdı.Yargı gücü bağımsızdı.Kanun tasarılar hükümetçe hazırlanıp meclise sunulur ,görüşüldükten sonra padişah onayına sunulurdu.
Anayasanın ilanından sonra yapılan seçimle oluşturulan meclis 20 Mart 1877’de toplandı ve çalışmalarına başladı.İlk mecliste 71 Müslüman , 44 Hristiyan , 4 Yahudi mebus ile ,padişahın atadığı 26 ayan üyesi vardı.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşının başlaması ve savaşın kötüye gitmesi,meclis içinde uyum ve birliğin sağlanamaması,özellikle azınlık milletvekillerinin meclis çalışmalarını engelleme çalışmaları üzerine II.Abdülhamit anayasanın kendisine verdiği yetkiyi kullanarak 14 Şubat 1878’de meclisi kapattı ve anayasayı uygulamadan kaldırdı.Bu olaydan sonra ülkeyi 1908 yılına kadar tek başına yönetti.

Diğer Çalışmalar :
• Kurmay subay yetiştirmek üzere Erkan-ı Harbiye Mektebi (Harp Akademisi) açıldı.Ayrıca Jandarma Mektebi açıldı.
• Mülkiye yüksek okula çevrildi.Mekteb-i Hukuk-u Şahane ve Mekteb-i Sanayi-i Nefise (güzel sanatlar akademisi) açıldı.
• Ticaret , Bayındırlık ve Baytar mektepleri açıldı.
• Bağdat ve Hicaz demir yolları da bu dönemde işletmeye açıldı.
• Öğretmenliğin meslekleşmesiyle ilgili yasalar çıkarıldı.