Türk - İslam Devletlerinde Kültür ve Uygarlık

TÜRK –İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
1) TOPLUM YAPISI: İslamiyetin kabulüyle Türk toplum yapısında önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. Devlet içinde Türklerden başka İranlılar, Hintliler, Araplar, Rumlar, Ermeniler ve Gürcüler de yaşamaya başladılar. Böylece bu kültürlerden karşılıklı etkileşim başladı.
İslamiyet'i kabul eden Türklerin büyük kısmı yerleşik yaşama geçti.Türklerde halk sınıflara ayrılmamıştı. Herkes kanunlar karşısında eşitti. Ticaret ,tarım, sanat, hayvancılık başlıca geçim kaynaklarıdır.
Karahanlılar’dan itibaren toplum içinde yardımlaşma ve dayanışmayı sağlayan kervansaraylar oluşturulmaya başlandı.
2) DEVLET YÖNETİMİ :
Türkler Müslüman olduktan sonra da devlet yönetimi ile ilgili geleneklerine devam ettiler. Ancak yaşanılan bölgenin ve İslam dininin etkisiyle yönetimde bazı değişikliklerde ortaya çıkmıştır.
 Hükümdar: Devlet hanedan ailesinin ortak malı sayılıyordu. Karahanlı Devleti kurulduğu coğrafya itibari ile Türk Devlet anlayışını aynen sürdüren bir devletti. Karahanlıların dışındaki Türk devletleri Abbasileri örnek almışlardır. Tolunoğulları ve Ihşidilerde Hükümdarın küçük yaşta olması durumunda yönetim sorumluluğu NAİPLER de idi.
NOT: Ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayıldığı düşüncesi bütün Türk Devletlerinde kabul görmüş ortak bir düşünce idi. Bu anlayış taht kavgalarına ve Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmalarına neden olmuştur.
Karahanlılar da Hükümdarlar “kara” ve ‘’Han’’ unvanı kullanılıyordu. Ülkeyi yönetim bakımından ikiye ayırmışlardı. Gazneliler yönetim alanında Samanoğullarından etkilenmişlerdi. Yöneticiler ‘’SULTAN’’ unvanını kullanırdı. Sultan unvanını ilk kullanan Türk Hükümdarı Gazneli Mahmut ( Sultan Mahmut ) olmuştur.
B. Selçuklu Devleti yönetim de Abbasiler ve Samanoğullarından etkilenmişlerdi. Hükümdarlar sultan unvanını kullanmışlardır.
NOT: B.Selçukluda başlıca hükümdarlık sembolleri; Hutbe okutmak, para basmak, tuğra, nevbet, sancak, taç, taht ve saltanat çadırıdır.
 Merkezi Yönetim:
Karahanlılar Saraya ‘’ORDU’’ adını veriyorlardı. Saray hem hükümdarın evi hem de yönetim merkeziydi.
HACİPLER: Hükümdarla görüşmeleri düzenleyen kişilerdi.
 Hükümet:
Devlet işleri Büyük Divan denilen yerde görüşülüp karara bağlanırdı.Nizamülmülk zamanında devlet işleri düzenlendi. Divanın alt kademeleri vardı. Her alt kademede ayrı bir iş görülürdü.
BÜYÜK DİVAN
TUĞRA DİVANI
(Devletin yazışmalarını yapardı) İSTİFA DİVANI
(Devletin ekonomik işlerine bakardı.) ARZ DİVANI
(Devletin askerlik işlerine bakardı.) İŞRAF DİVANI
(Devlet kurumlarını denetlerdi.)

 Ülke Yönetimi:
Ülke eyaletler, eyalet vilayetler, vilayet kazalara , kazalar köylere ayrılırdı. Ülkeler kolay yönetim için eyaletlere ayrılmıştı. Eyaletlerde ki sivil valilere AMİL, Eyaletlerde ki askeri valilere ŞAHNE, Eyaletleri yöneten hükümdar çocuklarına ise MELİK adı verilirdi. Meliklere yönetim konusunda bilgi veren tecrübeli kişilere ATABEY denir.
3) ORDU
İlk Türk İslam devletlerinde ordunu ortak özellikleri: Büyük çoğunluğunun Türklerden oluşması, disiplinli olması, teşkilat , eğitim ve silah yönünden mükemmel olmasıdır.
Karahanlı Devleti’nde ordu Karluk, Yağma ve Çiğil Türklerinden oluşuyordu. Ordu komutanlarına ‘’SUBAŞI’’ denirdi. (Karahanlı Devleti kuruluş itibari ile tamamen Türk özelliği taşıyan bir devlettir.) Gazneliler Devleti’nde ise durum biraz daha farklı idi. Gazneliler Devleti’nin kuruluş itibari ile çok milletli bir yapıya sahipti. Bu durum orduda da kendini göstermişti. Gazneli ordusu birçok milletten oluşuyordu.
Büyük Selçuklu Devleti’nde Türk ordusu çok daha gelişmiş ve büyümüştür. Büyük Selçuklu ordusu şu bölümden oluşuyordu. Bunlar :
A – Gulaman Ordusu : Çeşitli milletlerden toplanan kölelerin özel bir eğitimle saray için yetiştirilmesi ile oluşmuş askerlerdir. Devletten maaş alır her an savaşa hazırdırlar.
B - Hassa Askerleri: Çeşitli Türk boylarından oluşan atlı askeri birliklerdir. Topraktan alınan vergi gelirleriyle geçinirlerdi.
C - Melik ve Vali askerleri: Melikler ve valiler savaş zamanı emrindeki askerlerle Sultan’ın ordusuna katılırdı.
D - Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri: B.Selçuklu Devleti’ne bağlı devlet ve beylikler savaş zamanı Büyük Selçuklu Devleti’ne asker verirlerdi.( Ermeni ve Gürcü krallıkları gibi)
E - Türkmenler : Göçebe olarak yaşayan Türkmenlerden oluşurdu.
F – İkta Askerleri (Sipahiyan): Toprak sahibi olanların, gelirlerinin bir bölümü ile beslemek zorunda oldukları askerleridir. Buna göre ülke toprakları vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılırdı . bu bölümlere ‘İkta’ denirdi. Bu toprakları işleyen çiftçiler ,devlete vermeleri gereken vergiyi Sipahiye verirlerdi. Sipahi de gelirinin bir bölümü ile atlı asker yetiştirirdi. Bu sisteme Osmanlı Devleti döneminde “Tımar “adı verilmiştir.
NOT :İkta sistemi ilk olarak Hz. Ömer döneminde ortaya çıkmıştır. Büyük Selçuklu Devletinde ise vezir “Nizamülmülk“ tarafından uygulanmıştır.
4 – TOPRAK YÖNETİMİ:
Türk-İslam Devletlerinde ülke topraklarının büyük kısmı devletindi. Devletin olan topraklara ARAZİYİ EMİRİYE(MİRİ ARAZİ) denirdi. Topraklar yönetim bakımından şu bölümlere ayrılırdı;
Has Toprakları: Yıllık geliri en yüksek topraklar dır.Hükümdar ve ailesine verilirdi. İkta Toprakları; Gelirleri, Hizmet karşılığı olarak askerlere ve devlet adamla- rına bırakılan topraklardır. Mülk Toprakları; Kişilerin kendi malı olan topraklardır. Vakıf Toprakları;
Geliri hayır kurumlarına ayrılan topraklardır. Haraci Topraklar
Müslüman olmayanların elindeki topraklardır.

İkta sisteminin devlete sağladığı yararlar: 1)Devlete yük olmadan güçlü bir ordu oluşturuldu. 2)Göçebe oğuzların yerleşik yaşama geçişleri sağlandı. 3) Toprakların işlenmesiyle üretim artmış ve ekonomi canlanmıştır.
5 - HUKUK:
ŞER’İ HUKUK
İslam dininin esasları ile ilgili hukuk kurallarıdır. (evlenme, boşanma, miras vb.) ÖRF’İ HUKUK
Gelenek göreneklerden oluşan hukuk kurallarıdır.(devlete karşı işlenen suçlar vb)
Türk-İslam Devletlerinde hukuk, Şeri ve Örfi olmak üzere ikiye ayrılırdı.Şeri hukuk ile ilgili davalara “kadı” bakardı.Örfi hukuk ile ilgili davalara bakan yüksek bir mahkeme vardı.( Emir-i dad adalet bakanı bakardı.) Hükümdarın başkanlık ettiği yüksek mahkemeye Divan-ı Mezalim denirdi. Ordu içindeki anlaşmazlıklara “kadı asker”(kazasker) bakardı.
6 - DİL VE EDEBİYAT
Karahanlı Devleti’nde resmi dil Türkçe idi. Resmi yazılar Uygur alfabesi ile yazılıyordu. Karahanlı Devleti’nin bu milli kimliği sayesinde bu dönemde Türk kültürü oldukça gelişmiş ve Türk kültürü açısından çok önemli olan birçok eser yazılmıştır. Gazneliler de ve Büyük Selçuklu Devleti’nde ise durum biraz daha farklı idi. Bu devletlerde bilim dili Arapça idi. Resmi dil olarak ta Farsça kullanılıyordu. Halk ise Türkçe konuşuyordu . Bu dönemlerde Türk kültür tarihi için önem taşıyan belli başlı eserler şunlardır.
a. Divan-ı Lügat-it Türk –Kaşgarlı Mahmut :(Karahanlılar dönemi)
b. Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacip :(Karahanlılar dönemi)
c. Atabet’ül Hakayık - Edip Ahmet :(Karahanlılar dönemi)
d. Saltuk Buğra Han Destanı:Sözlü Edebiyat Ürünü ( Karahanlılar dönemi)
e. Divan-ı Hikmet- Hoca Ahmet Yesevi :(Karahanlılar dönemi)
f. Şehname- Firdevsi :(Gazneliler dönemi)
g. Siyasetname – Nizamülmülk( B. Selçuklu dönemi)

7 - EKONOMİK HAYAT
Türk –İslam Devletlerinde ekonomik hayat Büyük Selçuklu Devleti zamanında büyük bir gelişme gösterdi. Ticaret yolları üzerine “Hanlar” ve “ kervansaraylar” inşa edildi.
Devletin başlıca gelir kaynakları Öşür, Haraç, Cizye, Gümrük vergileri, Ganimetler ve Madenlerin işletilmesinden elde edilen gelirler.
Selçuklularda ilk para Tuğrul Bey döneminde bastırıldı. Altın paraya dinar, Gümüş paraya dirhem denirdi.
8 – BİLİM VE SANAT
Karahanlılar döneminde Türkistan’da bulunan Semerkant, Buhara, Kaşgar gibi şehirler önemli bilim ve sanat merkezleri olmuştu. Büyük Selçuklu Devleti döneminde ilk medrese Tuğrul Bey döneminde NİŞABUR’ DA açılmıştır. Nizamülmülk üniversite düzeyinde eğitim veren NİZAMİYE medresesini Bağdat’ta kurmuştur.
SANAT
Türk –İslam Devletlerinde gelişen başlıca sanat dalları, çinicilik, minyatür, tezhip, ebru,süsleme,hat,oymacılık, kakmacılık ve mimaridir.